chlib (хліб)

῾chleb᾿: jak chlib sia misyṷo, ta sia daṷo do kista kus kmynu MŁ39

• adzymka ῾placek z ziemniaków pieczony w piecu chlebowym na listkach z kapusty, podpłomyk᾿: adzymkы w pecu sia pekṷo, na łystkach s kapustы PM15
• balec (dawne)῾rodzaj tradycyjnego pieczywa (chleba) weselnego᾿: to starosta krajaṷ tot bałec, y szytkym rozdaṷaṷ ED24
• blaszka 1.῾blaszka do pieczenia᾿: do peca zerno sia daṷo na bl´aszku… PM15; bl´aszka to jest taka, szto sia pecze ciastka, zaṷywanci, buṷky, rogałykы SF36, zob. blacha; 2.῾kawałek blachy, ozdoba blaszana, np. przy uździe᾿: osy bl´aszkamy bыły pitkuṷany daṷno JCz22
• czerstwity ῾stawać się starym, nieświeżym (o jedzeniu)᾿: świżыj chlib to dṷa dny, a potim jusz win czersṷije, czerstwije y ne moż jisty PM15, dk zczerstwity
• czerstwыj 1.῾czerstwy, suchy, nieświeży (o jedzeniu)᾿: ziaṷ sy czerstṷoho chliba y ziṷ RF55; 2.῾świeży (o wodzie)᾿, cyt. zob. woda czerstwa; # czerstwыj ῾zdrowy, silny᾿: czerstṷy babы sut zo seṷa, odżyṷlajut sia dobrы i sut takы czerstṷy PM15
• diżka ῾dzieża do wyrabiania ciasta᾿: już potim bыły diżkы, ałe ïszczy ta jak za mojoj pamjaty, ta bыły korыta łem; diszka bыṷa nakrыta, maṷa ṷerch i jak już zamisyṷ w tij diszci, to jusz potim toto rosṷo ED24
• dora (cerk.)῾część prosfory (rozdawanej najczęściej po liturgii wiernym)᾿: daṷno jak chṷopы yszły h dorohu z maziom cy dechtiom, to brały doru do kociinkы na szcześća SF36
• koczerha ῾pociasek (drewniana łopata) do wyjmowania chleba i wygarniania ognia z pieca chlebowego᾿: ohen s peca sia wyhartaṷo koczerhom SF36; koczerha to taka derewjana opata, znasz PM15; a koczerha to taka do peca specjalni, do chliboṷoho peca, to tisz maṷa tak´e, taka bыṷa o, i tu taki maṷa doṷhi dыrżak, taka bыṷa o tu bыṷo prosto a tu tak´e piṷokruhṷe MŁ39
• korыtce zob. korыto, korыtia
• korыtia, korыtce ῾niecki (okrągłe koryto) do formowania ciasta chlebowego᾿: takы bыły korыtiata, tak´e bыṷo jak bl´aszka, ałe to bыṷo derewiane tïsz tak´e no, tak sia opaṷaṷo (pencakы) ï szыtko odyszṷo PM15, por. diżka
• korыto 1.῾koryto᾿: daṷno opaṷały zerno w takych korыtach, bo ne bыṷo tыch pretakiṷ, ne bыṷo jich to na takыch korыci:ach, no takы doṷhy totы korыci:a bыły JCz22, zdr. korыtce; 2.῾miejsce w stajni, gdzie cieknie gnojówka᾿: bo koṷo burtnyci iszczy bыṷo takij, tak´e korыto, że iszczy hṷыszṷa ty tota, opata nawet; w stajnï mam hыn toho, taku szыroku o burtnycu no to jest, a iszczы jest tak´e korыc:e JCz22
• muka 1.῾męka᾿: szыtko ṷыczytaṷ jakы win mukы perenius bes tamtoho, jak ho muczyṷ PM15; 2.῾mąka᾿: potim sia zahustyṷo (roszczynu) pszenycznom mukom albo żыtnom, to daṷno rużni bыṷo MŁ39, zob. żuber, pytluwanыj
• opata 1῾łopata᾿: bo koṷo burtnyci iszczy bыṷo takij, tak´e korыto, że iszczy hṷыszṷa ty tota, opata nawet JCz22; w stajny sia hnij zhartaṷo spid koroṷy opatom, śnih odmituje sia SF36; 2῾drewniana łopata używana do wkładania ciasta do pieca chlebowego᾿ 
• pala ῾placek, podpłomyk pieczony bezpośrednio na płycie kuchennej᾿: jedno pala, abo maṷe palatko, a duże palat napeczy można SF36 2.῾placki ziemniaczane᾿: pal´ata komperjanы pekły na łystkach kapuścianыch, adzymkы PM15, zdr. palatko
• paska ῾chleb pieczony na Wielkanoc᾿: sia mi zdaje, że trea bыṷo pjat kil´a muky na totu jednu pasku PM15; jak paska ṷyrosṷa taka wełycz, szto musiṷa ṷyrubaty totы czel´usty, bo ne wyniaṷa pasku s peca ED24; bo to bыṷa paska wełycz taka okruhṷa, ałe bыṷa machsz y ṷыsoka PM15
• pec ῾piec᾿:h moho teścia yszczы z doszczok bыṷ komïn, yszczы ne bыṷo szparheta w chыży, łem bыṷ pec ï h tim pecu hotoṷyły isty w pecu JCz22; chliboṷыj pec, to bыły wełycz totы pecy robyły, h nas bыṷ na sim chlibiṷ PM15
• pekar ῾piekarz᾿: tak s pjat liter jem toho kmynu naryhtuwaṷa ï prodaṷa, ï wziaṷa-m sy pitora zṷotoho, zwoty jak kiṷko-m maṷa, to pekarы kupuṷały PM15
• pekarnia ῾piekarnia᾿: spacyruṷały, do bużnyci ïszły, tam na dworysku yszczy bużnyca jest, teper jest toto, pekarnia PM15
• petluwanыj zob. pytluwanыj
• piwmacowa blacha ῾okrągła blacha licząca najprawdopodobniej 12,5 kilo᾿: a bыły takы blachы okruhṷy, ta jak piṷmacoṷy ED24, zob. blacha, blaszka
• pytluwanыj, petluwanыj ῾petlowany, drobno zmielony᾿: to łem jarec yszoṷ na żuber, taka muka bыṷa jusz jak pytl´uṷana, taka bilisisia jarczana PM15; no a petl´uṷana ta jak teras jest muka tota, szto sia kupuje, no to sia nazywaṷat petl´uṷana, tak jakosy MŁ39
• rozczyna ῾niewielka ilość mąki lub drożdży rozrobionej z wodą, serwatką albo kwaśnym mlekiem, rozczyn᾿: dryżdżы sia rozrabl´aṷo ï sia roszczynyṷo ï toto tak, taka tota roszczyna kыsṷa MŁ39; kompery dajut do rożczyny y podziamiat tak na miṷko, że ne je hrudkы, to chlib bыṷ fajnыj, miakszыj ED24
• rozczynyty ῾rozrobić mąkę (z wodą, mlekiem) do jakiegoś wypieku, np. chleba, ciasta, przygotować ciasto na chleb lub inny wypiek᾿: roszczyniu kisto y zrobl´u perohы SF36
• żuber, żubriwka ῾rodzaj zmielonej mąki jęczmiennej᾿: jarec dawały na żuber moṷoty, szto ne bыṷo już potim toho ṷiścia, bo sia otżubruṷaṷo ï taka kraz muka bыṷa; na żubriṷku to muku sia tak mełe PM15
• żыtnij ῾żytni᾿: okoṷotы to jusz potim w zymi, h wosenы moṷotyły y żыtnu soṷomu… PM15; no to chlib sia roż:czyniaṷo wse żыtniom mukom MŁ39

Chleb powszedni, chleb świąteczny, wyjazd za chlebem. Rola chleba w życiu społecznym oraz szacunek do chleba łączą praktycznie wszystkie środowiska, miejskie i wiejskie, inteligenckie i robotnicze lub chłopskie. Do dzisiaj wielu z nas podnosi jeszcze chleb, który upadł na ziemię i całuje go z szacunkiem, bo chleb dawał życie, tak w rozumieniu cielesnym, jak i duchowym. Stąd też był on obecny w czasie najważniejszych świąt i momentów w życiu ludzi i społeczności.

Tradycyjnie po zakończonej liturgii wierni w niektórych cerkwiach zabierają do domu tzw. dorę – część prosfory, którą dawniej w Bielance mężczyźni wkładali sobie do kieszonki na szczęście, gdy wyruszali w drogę handlować mazią lub dziegciem.

W czasie śniadania wielkanocnego Łemkowie jedzą specjalnie wypiekany wielkanocny chleb w kształcie koła, tzw. paska. Z kolei na Łemkowszczyźnie wschodniej w czasie świąt Bożego Narodzenia spożywa się okrągły chleb tzw. kraczun. Warto wspomnieć tutaj o tradycyjnym również okrągłym chlebie weselnym zwanym balec, którydalej na wschód nosił nazwę korowaj. W Beskidzie Niskim powszechne były małe chlebki, tzw. połaznyky, przypominające kształtem osełkę masła, rozdawane w pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia połaznykom, tj. chłopcom przychodzącym z życzeniami i kolędą.

Dawniej pieczono zazwyczaj chleb w wielkim piecu na zakwasie. Używano do tego mąki owsianej, przesianej przez sito i rozrobionej z wodą oraz zakwasem. Współcześnie korzysta się już z wielkiego wyboru różnych rodzajów mąki, dodając najczęściej drożdży. Ciasta wyrabiano w wielkich drewnianych diżkach, które zastąpiły okrągłe niecki. Dzieże przykrywano czystą lnianą ściereczką, żeby ciasto miało odpowiednią temperaturę do wyrośnięcia. Na koniec na drewnianej łopacie wsadzano okrągły bochenek do rozgrzanego pieca na liściu z kapusty (latem i wiosną) lub jawora, który specjalnie suszono i przechowywano na zimę. Do wygarniania ognia z pieca i wyjmowania chleba służyła drewniana łopatka koczerha. Tradycyjnie na środku chleba robiono znak krzyża, a podczas pieczenia gazdynia musiała 12 razy wypowiedzieć Pomyłuj mia Boże. Przy pieczeniu wielkanocnego pieczywa tzw. paski, dodatkowo zwyczaj nakazywał odmówić dziesięć razy Ojcze Nasz oraz Zdrowaś Mario, zaś w momencie samego wkładania ciasta do pieca gazdynia mówiła Chrystos Woskres czyli Chrystus Zmartwychwstał jako, że jest to specjalne pieczywo na święta Wielkiej Nocy. Z ciasta, które pozostało przy pieczeniu chleba, robiono zazwyczaj tzw. adzymky albo podpłomyki.

•