Publikacja, którą oddajemy do Państwa rąk, nie jest klasycznym podręcznikiem. Jest bowiem próbą opisania bardziej stanu ducha niż rzeczywistości, stąd też w żaden sposób nie aspiruje do obecności na półce z podręcznikami akademickimi.
Startujemy od opisu 150 rzeczy i zjawisk, które przybierają formę haseł. Łączą one zapisy znane ze słowników językowych z opisem encyklopedycznym. Chcemy bowiem przybliżać słowa łemkowskie przez opisy rzeczy i spraw, które nazywają. Dlatego też, nie tylko będziemy uzupełniać już wykonane hasła, ale wprowadzać nowe. Liczymy tutaj na dalszą Państwa pomoc i współpracę.
Kanwą do części leksykalnej publikacji jest opracowany w 2008 roku materiał leksykalny wsi Bielanka, do tej pory jeszcze nigdzie nie publikowany. Podczas ekspedycji terenowych udało się wówczas zebrać tradycyjne słownictwo łemkowskie związane z badaną wsią. Informatorami byli rodowici mieszkańcy Bielanki pomiędzy 50-tym a 90-tym rokiem życia. Większość z nich, oprócz tego, że od dziecka mieszkała w Bielance, znaczną część życia spędziła na wsi. Dwie osoby spośród ankietowanych podzieliły los większości Łemków w 1947 roku i zostały, w ramach tzw. akcji „Wisła”, poddane wysiedleniu, przez co znaleźli się na zachodzie Polski, skąd powrócili po 1958 roku. Pomimo tego, wszyscy dobrze pamiętają starą leksykę, a co ważniejsze, nadal na co dzień posługują się dialektem łemkowskim. Należałoby tu jednak zaznaczyć, że wydarzenia z ubiegłego stulecia, mimo wszystko odcisnęły znaczące piętno na współczesnym stanie gwary Bielanczan. Młodsze pokolenie, zamieszkujące wieś, w dużym stopniu zostało spolonizowane, a co za tym idzie, słabo pamięta lub nie zna w ogóle lokalnego słownictwa łemkowskiego. W znacznej mierze spowodowane jest to zanikiem barier kulturowych między wsią a miastem oraz szybkim postępem cywilizacyjnym.
Z każdym rokiem maleje okazja do spotkania ludzi, pamiętających czasy sprzed wysiedlenia w ramach Akcji „Wisła” w 1947 roku. W związku z tym zbieranie i zapisywanie rozmów z użytkownikami żyjącego najstarszego pokolenia Łemków jest obecnie bardzo trudne, ale jeszcze możliwe! Zachęcamy wszystkich, którzy mają taką sposobność, by nagrywać i utrwalać te żywe historie. Warto też dzielić się takimi nagraniami, opracowywać je, tworząc wielobarwną paletę łemkowskiego etnolektu dla nas i przyszłych pokoleń.
Słownik składa się z haseł głównych zapisanych alfabetem łacińskim oraz cyrylicą w nawiasie. Pisownia haseł oparta jest na zasadzie morfologicznej, etymologicznej.
Pod hasłem głównym znajdują się wyrazy towarzyszące z wyjaśnieniem znaczenia wraz z ilustracją kontekstową, gdzie w pisowni dla łatwiejszego korzystania z tekstów zrezygnowano z pełnego zapisu fonetycznego i zastosowano formę uproszczoną, z myślą o szerszym gronie odbiorców. Wyrazy towarzyszące stanowią wybrane hasła z materiałów słowniczka wsi Bielanka, stąd też ich liczba jest różna na chwilę obecną.
Przy transkrybowaniu sporadycznie zaznaczano miękkość spółgłosek przed i, ale nie zaznaczano m.in. zwężonego e, jak również i niezgłoskotwórczego; nie zaznacza się też wszystkich ubezdźwięcznień czy udźwięcznień. Z kolei zastosowano znaki specjalne, takie jak:
ï – prasłowiańskie *i realizowane jako dźwięk pośredni między i oraz y,
ṷ – u niezgłoskotwórcze oznaczające głoskę brzmiącą jak polskie ł, np. w wyrazie auto,
ы – tylne y artykułowane bardziej z tyłu jamy ustnej niż w języku polskim, oznaczające głoskę charakterystyczną dla systemu językowego Łemków, szczególnie w zachodniej części dialektu, jednak współcześnie już zanikającą w wielu pozycjach i wyrazach, zastępowaną przez y oraz czasem głoskę ï lub i,
ŋ – tylnojęzykowe n wymawiane jak polskie bank,
ł – wymowa może być dwojaka: albo jak w ukraińskim bądź rosyjskim, albo tak, jak w polskim,
l’ – oznacza miękkie l jak w polskim lipa.
W cytatach, w miarę możliwości, odzwierciedlone zostały przerwy artykulacyjne, które oznaczane są poprzez kropkę, przecinek, wykrzyknik, wielokropek. Akcent zaznaczany jest tylko wtedy, gdy pada na inną sylabę niż przedostatnia, bowiem na przeważającej części Łemkowszczyzny jest on stały (paroksytoniczny):
… – zawieszenie głosu informatora,
(…) – pominięta część wypowiedzi,
[ ] – w nawiasach kwadratowych podano pytanie bądź uzupełnienie ułatwiające zrozumienie wypowiedzi,
: – wzdłużenie spółgłoski,
ˈ – akcent wyrazu, przy czym tylko wówczas, gdy nie pada na drugą sylabę od końca.
Wypowiedzi sygnowane są inicjałami informatorów zawierającymi pierwsze litery imienia i nazwiska wraz z datą urodzenia.
Hasła podano w polskim porządku alfabetycznym.
Skróty i kwalifikatory:
dawne – oznaczane wyrazy, które są już nieużywane, ale zachowane w pamięci starszego i najstarszego pokolenia,
starsze – oznaczane wyrazy, które są bardzo rzadko już używane lub wypierane są przez nowe zapożyczenia,
nowsze – oznaczane wyrazy zapożyczone, które weszły do mowy po 1947 roku.
Na końcu dodany jest szerszy opis wyjaśniający zagadnienie, które nazywają wybrane słowa łemkowskie.
Koncepcja i redakcja: Anna Czuchta, Piotr Jasion
Fotografie: Anna Czuchta, Jan Doszna, Julia Doszna, Łukasz Doszna, Piotr Jasion, Maria Kołak , Aleksandra Ziółkowska
Serdeczne podziękowania dla Klaudii Zbiegień i Zagrody Maziarskiej w Łosiu
Dziękujemy wszystkim uczestnikom naszych spotkań warsztatowych oraz wolontariuszom, a szczególnie: Janowi Dosznie, Łukaszowi Dosznie, Tomaszowi Dosznie, Stefanii Feciuch, Romanowi Feciuchowi, Iwonie Iskrze, Marii Kołak, Darii Korbabycz, Stefanii Korbycz, Marcie Kurkiewicz, Helenie Madzelan, Irenie Pałubniak, Annie Tarkowskiej, Aleksandrze Ziółkowskiej.
Projekt zrealizowano dzięki wsparciu Narodowego Instytutu Dziedzictwa w ramach programu „Wspólnie dla dziedzictwa” mogliśmy realizować nasze zadanie pn. „Dziedzictwo Beskidu Niskiego wczoraj a dziś”. Projekt dofinansowany jest z budżetu państwa w ramach programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa – „Wspólnie dla dziedzictwa”.
